Nicotinezakjes – in de volksmond ook wel snus genoemd – zijn populair onder jongeren. “In elke klas zit wel iemand die het gebruikt”, zo blijkt na een peiling bij middelbare scholen. De handel is goed georganiseerd: ‘groothandelaren’ stellen zichzelf wettelijk veilig terwijl minderjarige dealers het vuile, strafbare werk opknappen. Handhaving lijkt nauwelijks aan de orde, terwijl de snushandel een gateway blijkt naar de handel in harddrugs.
Jip Ernst, Amé Groenen, Imke van Outheusden, Annabelle Zwarter
De namen van veertien snusbedrijven voor onze neus. Snusbedrijven die vóór het verkoopverbod nog erg actief waren in de handel. Tenminste, als we Google moeten geloven. Want als we daar ‘snus kopen’ opzoeken, komen we deze namen tegen. We bellen het eerste snusbedrijf op. Geen gehoor. Na een tijdje vinden we een nieuw nummer. Er wordt opgenomen. ‘’Nee, ik lever niet meer’’, klinkt het door de telefoon. ‘’Oh, jammer’’, antwoorden wij. ‘’We zijn namelijk op zoek naar snus. Dat willen we gebruiken.’’ Even is het stil aan de andere kant. ‘’Oké, maar mannen moeten voorzichtig zijn deze dagen, snap je. Ik stuur je door naar mijn dealer.’’ Bingo.
Zes en een halve sigaret
Snus is een nicotinezakje dat tussen de bovenlip en het tandvlees geplaatst wordt. Er zijn verschillende soorten snus: snus mét tabak en snus zonder tabak. Op snus met tabak ligt sinds 1992 een totaalverbod en op snus zonder tabak ligt sinds 2021 een verkoopverbod als de hoeveelheid nicotine hoger is dan 0,035 milligram per zakje. De twee varianten worden in de volksmond allebei snus genoemd. In dit artikel hebben wij het dan ook over de snus zonder tabak, dat wij gewoon ‘snus’ zullen noemen. Snus is de laatste tijd met name populair onder jongeren. Dat komt onder andere omdat het te verkrijgen is in verschillende smaken: meloen, pepermunt, cola, etc. Niet alleen de verschillende smaken zijn aantrekkelijk; het is ook te verkrijgen met hoge hoeveelheden nicotine: 10 milligram nicotine, 20 milligram nicotine, er wordt zelfs snus gedeald waar 65 milligram nicotine in zit. “De meeste mensen willen wel wat zwaars, ze willen namelijk wel echt iets van snus voelen en high worden”, aldus een 16-jarige dealer uit Amsterdam. Hij handelt op een middelbare school en wil anoniem blijven – net als andere dealers die we hebben gesproken. Om het even te vergelijken met een sigaret: in één sigaret zit ongeveer 10 milligram nicotine. Hoe meer nicotine, hoe verslavender.
Volgens de minister van Volksgezondheid en Sport is snus een probleem vanwege de verslavingsgevoeligheid. Daarom is het sinds november 2021 verboden om snus te verkopen. Toch duikt het vaak op bij middelbare scholen. “In elke klas zit wel iemand die snus gebruikt”, vertelt een meid zelfverzekerd van het Omnia College in Gorinchem ons. Gorinchem was in 2022 geregeld in het nieuws vanwege de grote hoeveelheden snus die werden gevonden op en rond scholen. Voor ons onderzoek spraken we met dealers uit alle streken van Nederland: Groningen, Amsterdam, Den Haag, Tilburg, Enschede, Maastricht en Gorinchem. De handel in snus is een landelijk fenomeen, maar dit lijkt handhavers te ontgaan.
De dealers
Terwijl de lage winterzon schijnt en de ademwolkjes de lucht vullen staan de Gorinchemse jongeren te chillen op een betegeld schoolplein. De kale, jonge bomen maken de scène compleet. Een paar van die jongeren vertellen over hun ervaringen: “Als ik wat wil dan vraag ik aan mijn neef of hij nog wat heeft. Hij krijgt het weer van iemand anders. Zo kom ik via via aan mijn snus”, zegt een bijna twee meter lange jongen van 15 jaar. Een groepje meisjes staat verderop op het schoolplein te kletsen. “Ik gebruik het zelf niet, maar in elke klas zit wel iemand die snus gebruikt’’, vertelt een van hen. Haar vriendin vult haar aan: “Ja, en het wordt dan niet alleen op de wc gebruikt, maar ook gewoon in de klas. De school let daar niet echt op.’’
Maar hoe kom je eigenlijk in contact met een dealer? Heel simpel: via Snapchat (populaire chat app onder jongeren) of gewoon via iemand uit de klas. Want de dealers zijn bijna altijd minderjarig. Wij spraken met verschillende dealers.
Seijun is hier een van. De 15-jarige Maastrichtse jongen draagt een beugel en heeft een donker bloempotkapsel. Op een enthousiaste manier praat Seijun over zijn ‘werk’: “Mijn neef dealt allerlei drugs en ook snus. Ik begon eigenlijk door regelmatig bestellingen voor mijn neef af te handelen. Dus dan ging ik de straat op om snus te verkopen voor hem. Dat beviel me echt goed, veel beter dan voor een baas werken.” Veel andere jongeren die handelen in de nicotinezakjes geven ook aan dat ze het veel fijner werken vinden dan bijvoorbeeld een supermarktbaantje of überhaupt werken voor een baas, maar daarover later meer.
“Mijn neef wilde ermee stoppen,” gaat Seijun verder. “Zijn klanten hadden geen interesse meer in snus, hij kende vooral mensen boven de 18 en die willen wat heftiger spul. Ik ken wel veel jongeren die interesse hebben in snus. Daarom mocht ik zijn voorraad van twintig dozen hebben. Ik ben nog niet door de voorraad heen want ik ben er pas een paar maandjes mee bezig. Als de voorraad op is dan kan ik aan mijn neef vragen om het bij te bestellen. Hij kent namelijk iemand die vaak naar Zweden rijdt en daar snus haalt.”
De opbrengst loopt uiteen. Zo verdient de een 300 euro per maand, maar er zijn ook dealers die beweren dat ze soms wel de 1000 euro per maand aantikken.
Voor de andere minderjarige dealers die we hebben gesproken is het een makkelijke en lucratieve manier om aan geld te komen, zo bevestigt de 16-jarige Daan uit Den Haag: “Dealen leek me wel chill geld verdienen. Ik moet zeggen dat ik ook wel zakelijk ben ingesteld. Dus dingen zelf verkopen leek me ook gewoon leuk, maar ik ga niet als een soort loser ranja of koekjes verkopen. Vandaar dat ik deal in snus, vapes, sigaretten, elf bars, etc.”
De dealers die we hebben gesproken geven aan dat al hun klanten onder de 18 zijn. Als onderbouwing geven ze dat ze op school mensen uit de klas kennen, dat ze vrienden hebben die weer via via een woordje voor hen doen en dat ze via social media -zoals de eerder genoemde app Snapchat- aan hun klanten komen.
Bas snuit nog snel zijn neus. De jongen zit ondertussen in de tweede van de middelbare school. Hij laat weten dat hij nu ongeveer een jaartje in deze business zit: “Ik kocht vroeger al snus van iemand. Twee jaar later ben ik er zelf in gaan dealen.” Bas is nu 15 jaar. “Op een gegeven moment dacht ik; wat hij kan, kan ik ook.” Bas verkrijgt zijn snus via zijn oude dealer, die weer een neef heeft in Zweden “Hij geeft mij dan een hoeveelheid snus waarvan ik denk dat ik die kan verkopen in de maand,” vervolgt Bas “en dan geef ik hem uiteindelijk aan het einde van de maand zo’n 20% van mijn omzet.” Bas en zijn leverancier hebben het zo geregeld zodat ze ‘dan minder in de shit komen’, mochten ze betrapt worden. Hij noemt daarbij dat vertrouwen belangrijk is voor hen. Volgens de jonge Tilburger doet zijn ‘maat’ de snusverkoop via Bas omdat hij het druk heeft: “Hij heeft zijn eigen gezinnetje en doet ook nog ander werk ernaast.” Dit is slim van de leverancier van Bas. Hij is overigens niet de enige die dit zo doet.
De keten
We nemen je mee in de handelsketen van snus. Deze begint bij de producent in Zweden. Nederlanders zouden ook zelf snus kunnen produceren, in een schuurtje in de achtertuin, bijvoorbeeld. Maar dit kost veel tijd en geld; dat kan sneller en goedkoper. Het is veel lucratiever om snus in te kopen in Zweden. Daar kom je aan nicotinezakjes op elke straathoek. Snus is daar legaal en gereguleerd, in tegenstelling tot alle andere EU-landen. Zweden is vrij in het verhandelen van snus; dus ook in het exporteren naar andere landen. Een snusleverancier, uit bijvoorbeeld Utrecht, kan dus legaal grote hoeveelheden snus inkopen van onze bovenburen.
Swedish Match is de grootste snusproducent van Zweden en voorziet Nederland en andere Europese landen van diverse snusmerken. In hun annual report van 2021 en 2022 zijn ze open over het verbod op snus in de EU en hoe ze hiermee omgaan: “In de loop van het jaar (2022) zijn we de regelgevers van een aantal Europese landen actief blijven aanmoedigen om de wetgeving van nicotinezakjes door te voeren. Dit zou de illegale markt en het hoge nicotinegehalte beperken, en misschien wel het belangrijkste: de verkoop van de producten aan niet-volwassenen illegaal maken.” Uit de exportcijfers van Swedish Match blijkt dan ook dat de export niet omlaag is gegaan. Van 2020 tot 2022 is er zelfs een sterke groei te zien in de export, van 40% naar 85%. Afgelopen twee jaar zijn de cijfers dus alleen maar gestegen. Je zou verwachten dat het vanaf 2021 af te lezen zou zijn dat Zweden geen handel meer drijft met Nederland, maar dat is dus niet zo. De exportcijfers nog steeds hartstikke goed, beter dan eerst zelfs.
De ingekochte snus komt in Nederland bij leveranciers terecht; een zoals wij in het begin aan de telefoon hadden. In plaats van dat zij het zelf verkopen, geven ze het door aan (vaak minderjarige) dealers. Met nadruk op het woord ‘geven’. Leveranciers verkopen hun snus niet door aan dealers, omdat zij in dat geval illegaal bezig zouden zijn. “Weet je wat veel slimmer is?”, moet een leverancier gedacht ooit hebben, “de snus voorraad doorgeven aan minderjarige dealers en later een deel van de opbrengst terugkrijgen.” Zo maken ze hun eigen handen niet vuil en lopen ze dus geen risico; want ze zijn wettelijk niet illegaal bezig. Ze verkopen zelf niets door.
De leverancier schuift zijn dealers wat snus toe en het is aan hen om deze te verpatsen. Dealers zijn hierdoor dus de enige die hartstikke illegaal bezig zijn. Deze dealers zijn over het algemeen minderjarig en dat heeft zo zijn voordelen. Ze komen bijvoorbeeld makkelijker in aanraking met andere minderjarigen, oftewel de leeftijdscategorie die het grootste deel van de Nederlandse snusgebruikers vormt, en daarnaast vallen ze minder op. ‘’Slim, er wordt niet zo snel verwacht dat een 15-jarige dealt in vergelijking tot een 22-jarige,’’ wordt op de redactie gezegd. Daar maken de leveranciers gebruik van bij het werven van hun dealers. Dealers verkopen hun snus, komen later terug bij hun leverancier met de opbrengst en kunnen daarvan een klein deel in eigen zak steken. Allemaal zo georganiseerd vanuit de leveranciers, zodat zij wettig legaal bezig zijn.
Dan komt de snus aan bij de gebruiker. Dat kan een klasgenoot zijn, je buurjongen, of misschien zelfs jij.
In de keten valt op dat iedereen legaal bezig is, behalve de minderjarige dealers. Dat terwijl de echte boosdoeners uit de keten veilig blijven. De wet die de gehele snushandel aan banden zou moeten leggen, is dus niet waterdicht. Dit komt doordat de overheid in feite geen enkel idee heeft van hoe deze wereld eruit ziet.
‘Lorem Ipsum’ bedrijfjes
‘’Moet je kijken wat ik nu vind’’, klinkt het ineens. Onder de KVK-nummers van verschillende ‘oude’ online snusleveranciers vinden we namen van andere, nieuwe, bedrijven. Ze verkopen er parfums, vapes of kijken zelfs scripties na. We nemen een kijkje op verschillende websites. Meteen valt ons wat op: de websites zijn zo goed als leeg. ‘Lorem Ipsum’ staat er met koeienletters. We lachen. ’’De eigenaar heeft niet veel moeite en tijd gestoken in zijn nieuwe bedrijfje.’’ Dat blijkt, want deze zogenaamde nieuwe bedrijven zijn er eigenlijk om illegale praktijken te verdoezelen. Dat zou in principe niet nodig zijn door hun nieuwe, legale werkwijze, maar het geld dat ze hiermee binnenkrijgen moet wel witgewassen worden. Dit patroon keert steeds weer terug. Na verder onderzoek vinden we nieuwe telefoonnummers van die nieuwe bedrijfjes. We voegen een nummer toe aan de contacten van onze telefoon onder de naam ‘Test’ en openen WhatsApp. Letter voor letter typen we in de zoekbalk. Even om de whatsapp profielfoto’s te bekijken. T-E-S-… Er verschijnt een lege chat op het telefoonscherm, met een profielfoto. ’Wat is dit dan?’ horen we onszelf denken. Wanneer we op het profiel klikken, zien we dat het een business account is. ‘Snusleverancier’ lezen we. ‘’Wat krijgen we nou? Zou dit er eentje zijn?”
We bellen. ‘’Nee, ik lever niet meer’’, klinkt het. De man aan de andere kant van de lijn vertelt dat het bedrijf sinds het verkoopverbod enkel en alleen e-sigaretten verkoopt. We wijzen hem op het feit dat door zijn profielfoto het nog wel lijkt alsof hij in snus handelt en vertellen hem dat we het graag willen voor eigen gebruik. ‘’Weet u misschien waar ik het anders dan nog wél kan aankomen?’’ vragen we uiteindelijk. Vanaf dat moment merken we dat de man begint te aarzelen. ‘’Ik ga even voor je kijken en bel je zo terug’’, zegt hij.
Even later belt hij dan ook daadwerkelijk terug: ‘’Ik heb het even nagevraagd en degene die ‘het’ nog doet wilde wel even weten hoe je aan mijn nummer komt.’’ We kijken elkaar aan en vertellen dat we het tegen zijn gekomen op internet tijdens onze zoektocht naar snus. ‘’Dat is vreemd’’, zegt hij. ‘’Dit telefoonnummer staat nergens op internet.’’ Hij klinkt geschrokken. ‘’Normaal word ik niet zomaar gebeld.’’ Leveranciers zijn het niet gewend om met consumenten te praten. Dat is wel het laatste waar ze op zitten te wachten. Daar zijn hebben ze hun dealers voor. ‘’Naar mijn mening kan ik je gewoon doorsturen naar hem’’, gaat hij verder. ‘’Ik stuur je het telefoonnummer.’’
‘’Maar ik hoop dat je me niet teleurstelt’’, voegt hij er dan nog vlug aan toe.
‘Chille manier om geld te verdienen’
Iedereen kent het wel. Je eerste bijbaantje bij de plaatselijke supermarkt, met die zeurende teamleiders. Amir, een 15-jarige jongen uit Enschede, moet daar niks van weten. Hij werkt liever voor zichzelf, en laat het nu zo zijn dat snus dan een ideale manier is om op jonge leeftijd aan geld te komen. “Ik ben hiermee begonnen omdat het me een chille manier leek om geld te verdienen. Veel vrienden van mij deden dit werk namelijk al. Je bepaalt je eigen tijden en hoeft maar een klein deel aan je leveraar af te geven. Verder ook geen gezeik met te laat komen of irritante teamleiders.” Geef hem eens ongelijk; als je op 15 jarige leeftijd zo’n 300 à 400 euro per maand verdient, loop je binnen.
“Ik ben sociaal en ken via via heel veel mensen. Ook had ik eerst een snapacount,” – weer via Snapchat dus – “maar deze is vorige week geblokkeerd. Ik denk dat iemand in de gaten heeft gekregen dat ik via Snap snus verkocht en daarover een melding heeft gemaakt bij Snapchat. Dat zou dan waarschijnlijk onder verkoop van drugs zijn gerapporteerd.’’
Net als alle andere dealers die we spraken, vreest Amir de handhaving niet: “Ik ben één keertje aangehouden, maar werd toen vrijgelaten zonder dat er iets gebeurde. Ze (de handhaving) zagen namelijk dat het snus was en dachten dat het cocaïne was. Toen ik vertelde dat er geen tabak in zat lieten ze me gaan. Dat is dus één keer gebeurd, verder nooit meer.” De 15-jarige jongen uit Enschede lacht. Achter zijn lippen verschuilt zich een plaatjesbeugel. Weet de handhaving niet dat snus verkopen, met en zonder tabak, illegaal is?
Dat de vraag naar snus toeneemt, merkt de jonge Enschedeër bij zijn eigen onderneming: “Ik heb wel een aantal concurrenten. Sinds ik ben gaan dealen zijn heel veel mensen op school daar ook mee begonnen. Ik kan ze niet echt verslaan en ik denk dat het weinig zin heeft om nog een snapaccount aan te maken eerlijk gezegd.” Amir lacht nerveus. “Het wordt sowieso nog een keer verwijderd.”
Gateway
Snel geld verdienen werkt verslavend. Zeker als je voor diezelfde inkomsten vier keer zo lang zou moeten vakkenvullen. De verslavende werking zou als gateway kunnen dienen naar het handelen in heftigere dingen, zoals harddrugs. Maar de minderjarige dealers zien dit kennelijk niet in.
We spreken hier Jeugdzorg Nederland over. Volgens hen moet het voor jongeren duidelijk worden dat ‘de handel in snus niet alleen ‘snel geld verdienen’ is, maar serieus schadelijk kan zijn voor hun verdere leven’.
“Ik deal nu ook in andere middelen. Die zijn duurder en heftiger’’, vertelt Sjoerd, een 16-jarige dealer uit Amsterdam. Ook Daan, een 16-jarige Hagenaar, verkoopt meer dan alleen snus: “Ik kan moeilijk zeggen hoeveel ik verdien met alleen snus. Ik verkoop namelijk veel andere dingen, dus heb dat overzicht niet zo.’’ De 15-jarige, Tilburgse dealer Bas vertelt ons dat dit er allemaal bij hoort: ‘’Je moet jezelf omhoog werken in de illegale wereld. Je kan niet voor altijd snus blijven verkopen”.
Jeugdzorg Nederland vertelt dat ze reëel gevaar ziet in de werkwijze van de snus handel: ‘’Het handelen in ‘lichte’ illegale middelen zoals snus kan illegale handel voor jongeren normaliseren. Dat verlaagt de drempel voor hen om ook in ‘zwaardere’ verboden middelen te gaan dealen waardoor jongeren het criminele circuit ingetrokken worden”, aldus Wouter van der Galiën, Jeugdzorg Nederland.
Wat de dealers ook niet door lijken te hebben is dat zij de enige in de keten zijn die illegaal bezig zijn. Ze zijn overigens niet bang voor handhaving of controle, want die is er amper, claimen ze. ‘’Ergens snap ik ook wel dat de politie niet al zijn tijd steekt in het stoppen van snusdealers. Er worden namelijk veel heftigere drugs gedeald op straat’’, meldt Sjoerd.
Handhaving
Nu rijst de vraag: hoe wordt het verkoopverbod gehandhaafd? Dat zit wat lastiger dan je zou denken. In september 2022 kwam de politie met een waarschuwingsvideo over de gevaren van snus. Volgens hen is het namelijk zo dat criminelen jongeren proberen te ronselen met ‘het verslaafd maken van kinderen aan nicotinezakjes om ze zo in te zetten voor verschillende diensten’. Hieruit blijkt dat de politie zich zorgen maakt en bewustwording wil creëren. Wij vroegen ons af hoe ze dit in de praktijk doen. Als wij de dealers zelf moeten geloven lijkt handhaving en politie namelijk nauwelijks aan orde: “Ik ben nog nooit opgepakt of zoiets. Vrienden van mij ook niet, eerlijk gezegd. Ik ben ook niet bepaald bang voor een aanhouding of vervolging”, vertelt de 15-jarige Bas. “Ik blijf lekker mijn ding doen, ik word namelijk toch niet gepakt. Als politie er echt op zou letten en er mee bezig zou zijn, zou ik allang een keer aangehouden zijn.”
De politie bevestigt dit: ‘’Omdat het nog om een vrij nieuwe trend lijkt te gaan is er nog niet zoveel onderzoek gedaan naar gebruik van snus of nicotinezakjes in Nederland. Maar het is geen onderwerp waar de politie druk mee is. Kortom, we doen geen onderzoek naar gebruik of handel in snus en voeren ook geen specifieke controles uit. Misschien dat je bij de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit meer antwoorden krijgt’’, laat politiewoordvoerder Suzanne de Graaf via de mail weten.
De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) is een agentschap van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit die de veiligheid van voedsel- en consumentenproducten bewaakt. De nicotinezakjes vallen onder de Warenwet en dus ligt het in het straatje van de NVWA. De NVWA laat dan ook in een statement aan ons weten dat ze risicogericht handhaven tegen de verkoop van illegale snus: “Dat wil zeggen dat we handhaven daar waar volgens onze kennispositie de risico’s het grootst zijn. Door zo vroeg mogelijk in de keten op te treden, willen we voorkomen dat snus in Nederland in omloop komt.”
In november 2021 begon de NVWA met het informeren. Verschillende bedrijven werd verteld dat ze de verkoop moesten staken. Vervolgens is de NVWA begonnen met het controleren bij de grote Nederlandse importeurs van de snus. Bij de bedrijven die zijn geïnspecteerd hebben de importeurs de nicotinezakjes uit de handel gehaald. Zeggen ze. Of ze hier verder nog controles op hebben gedaan, weten we niet. De NVWA claimt dat ze toezicht houdt op dat het niet verkocht wordt in winkels en houden ze Snapchat in de gaten. “Tevens wil de NVWA benadrukken dat de handhaving niet de enige oplossing is voor het terugdringen van het gebruik van snus. Het is ook van belang dat gebruikers, verkopers en hun omgeving (zoals ouders en scholen) bewust zijn van de gevaren van het gebruik van dit soort producten.”
Het appèl van de NVWA
Na vele telefoontjes en doorverwijzingen van ministerie naar ministerie lijkt het alsof niemand enig verstand van zaken heeft. Het Ministerie van Volksgezondheid heeft negen maanden geleden in een NOS stories productie allerlei beloftes gemaakt. Ze zouden de handhaving strakker trekken, beter onderzoek doen én bovenal: ze zouden veranderingen gaan maken. Daar hebben wij tijdens ons onderzoek niets van gemerkt.
“Ik wil ook écht een moreel appèl doen aan alle kopers en verkopers”, meldt Maarten van Ooijen, staatssecretaris van Volksgezondheid. “Stop met het kopen, en stop met de verkoop’’, zegt hij terwijl hij de NOS-camera inkijkt. Dit is dan ook de boodschap van de NVWA aan álle dealers en gebruikers die nu thuis op de bank dit artikel aan het lezen zijn.
Ze zouden minderjarigen moeten beschermen, in plaats van waarschuwen. Voorkomen is altijd beter dan genezen. Je zou denken dat de beste mensen in Den Haag dit ook wel weten. Als snus onder de tabakswet zal gaan vallen kan het gebruik en de handel gereguleerd worden en kunnen de minderjarig beschermd worden. Daarnaast kan de politie dan beter optreden (in plaats van de NVWA). Voor nu zijn er nog veel stappen die gezet moeten worden.
*De echte namen van de minderjarige dealers worden niet genoemd. Deze zijn bekend bij de redactie.
**De echte stemmen van de minderjarige dealers zijn niet te horen. Hiervoor zijn stemacteurs gebruikt.
